PERKEMBANGAN NASIONALISME DI MALAYSIA

PERKEMBANGAN NASIONALISME DI MALAYSIA

 PENGENALAN

Tahukah anda nasionalisme atau faham kebangsaan sangat penting dalam usaha  pembentukan negara bangsa dalam sesebuah negara. Umumnya hampir setiap sejarah pembentukan negara dan bangsa di dunia ini bermula dengan gerakan perjuangan rakyat iaitu nasionalisme. Begitu juga dengan negara kita Malaysia. Nasionalisme dan semangat negara bangsa telah bermula di Eropah pada abad ke-18, khususnya selepas berlaku Revolusi Perancis pada tahun 1789.

Menurut Hans Kahn, nasionalisme merupakan gerakan untuk menciptakan masyarakat yang lebih terbuka  dan untuk mendapatkan kebahagiaan perseorangan, bagi menjamin kemerdekaan warganegara dan membebaskan akal dan fikiran. Dengan kata lain, nasionalisme itu adalah satu semangat.1 Oleh itu, kebudayaan seperti agama, bahasa dan lain-lain boleh menimbulkan semangat nasionalisme. Melalui elemen-elemen tersebut juga, diharapkan mampu mewujudkan semangat yang dapat melahirkan satu identiti yang baru bagi negara yang dijajah. Semangat nasionalisme juga dapat melahirkan perasaan bersatu padu di antara rakyat yang dijajah. R. S. Chavan pula mentafsirkan nasionalisme sebagai sentiment, loyalty of symmpathy. 2 Nasionalisme merupakan pemikiran dan tindakan yang menunjukkan cinta kepada bangsa dan negara. Elemen penting yang terkandung dalam nasionalisme ialah patriotisme iaitu perasaan cinta kepada tanah air. Nasionalisme juga merangkumi gerakan yang dilancarkan bagi menjamin ataupun mengembalikan kebaikan golongan majoriti iaitu selalunya rakyat bagi meruntuhkan status quo yang sekian lama seperti gerakan revolusi yang telah berlaku dalam Revolusi Perancis. Dalam konteks Asia Tenggara, semangat nasionalisme wujud dengan serius dalam abad ke-20. Manakala dalam konteks orang Melayu pula, nasionalisme merujuk kepada perjuangan mereka untuk mendapatkan kembali kedudukan unggul dalam negaranya sendiri, iaitu sebelum kedatangan penjajah.

Secara keseluruhannya, nasionalisme adalah bertujuan untuk membebaskan diri daripada cengkaman kuasa asing. Namun begitu pengertian nasionalisme dalam konteks lepas merdeka pula lebih merupakan sebagai  satu perjuangan  bagi mempertahankan maruah dan mempertinggikan martabat serta kedaulatan negara.

BENTUK DAN PERKEMBANGAN NASIONALISME

Secara umum, sarjana yang melihat perkembangan nasionalisme di Tanah Melayu dari sudut masyarakat peribumi (Melayu) dan masyarakat imigran. Dari sudut masyarakat peribumi, kita boleh klasifikasikan kepada dua bentuk perkembangan ataupun gerakan iaitu gerakan radikal (bersenjata), dan sederhana iaitu gerakan yang dijalankan melalui pertubuhan dan desakan media massa.

Walau bagaimana pun pengkelasan ini hanya untuk memudahkan pengkaji-pengkaji menerokai perkembangan nasionalisme di Tanah Melayu. Bagi skop dan pendekatan pelajaran ini, saya akan membahagikan pergerakan nasionalisme kepada dua iaitu pergerakan bersenjata dan tidak bersenjata.

GERAKAN NASIONALISME BERSENJATA

Jika kita kaitkan pengertian semangat nasionalisme dengan sebarang penentangan masyarakat tempatan terhadap kuasa asing, maka perkembangan semangat nasionalisme di Malaysia boleh dikatakan bermula apabila orang Melayu Melaka menentang kuasa-kuasa asing yang cuba menjajah mereka seperti kuasa Portugis dan Belanda,  dan juga  di Kedah yang menentang penguasaan Siam.

Terdapat beberapa sebab utama mengapa masyarakat tempatan melancarkan pemberontakan terhadap penjajah Inggeris, antaranya ialah faktor sosioekonomi, agama dan adat resam, serta kepimpinan.

Aspek sosioekonomi boleh dikatakan sebagai sebab utama terhadap kewujudan rasa tidak puas hati di kalangan pemimpin dan penduduk tempatan. Ini kerana penguasaan British terhadap Tanah Melayu telah menyebabkan wujud perubahan sosial  dan ekonomi  dalam masyarakat tempatan. Pembaharuan-pembaharuan yang dijalankan oleh British tidak boleh diterima oleh masyarakat tempatan pada masa itu. Contohnya dalam soal pengutipan cukai. Sebelum kedatangan British, pembesar-pembesar Melayu mempunyai autoriti dalam aktiviti ekonomi ini. Namun demikian, berikutan dengan penjajahan British, mereka telah mengambil alih kuasa pemungutan cukai ini dan telah turut mengenakan beberapa cukai yang lain ke atas penduduk tempatan. Perkara ini telah membangkitkan kemarahan di kalangan rakyat di Tanah Melayu pada masa itu.

Dari segi kepimpinan pula, penguasaan British di Tanah Melayu di lihat sebagai mencabar kewibawaan pembesar Melayu sebagai pemimpin tradisi tempatan. Sikap pihak British yang cuba campur tangan dalam hal ehwal agama dan adat-adat Melayu juga telah turut menimbulkan kemarahan masyarakat tempatan. Sehubungan dengan itu tercetus usaha dan percubaan untuk membebaskan diri daripada cengkaman British seperti percubaan Sultan Kedah untuk menduduki  kembali Pulau Pinang pada tahun 1789, pemberontakan  Dol Said di Naning (1895), peristiwa pembunuhan J.W.W. Birch (1875), pemberontakan Datuk Bahaman di Pahang (1895), pemberontakan Tok Janggut di Pasir Putih (1915), dan penentangan yang dilancarkan oleh Haji Abdul Rahman Limbong di Terengganu pada tahun 1928.

Penentangan masyarakat tempatan terhadap pihak Inggeris bermula akibat tindakan British sendiri yang disifatkan sebagai cuba campur tangan dalam urusan pentadbiran Naning yang ditadbirkan oleh Dol Said. Tindakan British yang cuba menghalang Penghulu Dol Said menyelesaikan kes-kes jenayah di Naning serta penguatkuasaan undang-undang yang dilaksanakan ke atas Melaka turut dijalankan di Naning telah menimbulkan kemarahan penduduk tempatan. Selain itu British juga cuba menghalang hubungan yang telah sedia wujud antara Dol Said dan Belanda. Halangan ini jelas apabila mereka cuba menyekat Dol Said daripada menghantar hasil tahunan Naning kepada Belanda sebagai tanda persahabatan.

Akibat tindakan British ini, Dol Said telah melancarkan pemberontakan terhadap penjajah British. Siri pemberontakan ini berlangsung dalam tempoh dua tahun, iaitu dalam tempoh 1831 sehingga 1833. Dol Said kemudiannya telah dikalahkan oleh tentera British dan menyerah diri pada 4 Februari 1833. 3

Rata-rata pergerakan menentang Inggeris pada masa tersebut merupakan gerakan-gerakan kecil dan bersifat gerakan tani (peasent movement). Contohnya, penentangan yang dilakukan oleh Tok Janggut di Pasir Putih, Kelantan. Pemberontakan yang dipimpin oleh Haji Mat Hassan atau dikenali sebagai Tok Janggut telah mengejutkan British apabila Tok Janggut dan pengikut-pengikutnya bertindak membakar Pejabat Daerah, kebun-kebun, dan kediaman milik pegawai-pegawai British. Bagi menumpaskan penentangan ini, Penasihat British Kelantan telah meminta bantuan pasukan polis dari Singapura dan bantuan polis tambahan. Peristiwa ini dikenali sebagai Perang Tok Janggut.

Pertempuran telah berlaku di antara Tuk Janggut dan pengikut-pengikutnya dengan tentera-tentera British. Beliau kemudiannya telah dibunuh oleh British dan mayatnya diarak di Pasir Putih dan Kota Bharu serta digantung di Padang Merdeka selama beberapa ketika sebelum dikebumikan di Pasir Pekan.4 Tindakan British terhadap mayat Tok Janggut ini merupakan satu penghinaan besar yang telah dilakukan oleh British ke atas umat Islam. Namun demikian, ia bermaksud untuk memberikan pengajaran kepada orang Melayu supaya tidak menentang mereka.

Pada umumnya, dari segi gerakan-gerakan nasionalisme awal dalam bentuk bersenjata ini dapat di lihat sebagai berbentuk menyeluruh, iaitu berlaku di hampir kebanyakan negeri di Tanah Melayu dan juga di Sabah. Daripada segi motif pemberontakan, kita dapat rumuskan bahawa hampir kesemuanya mempunyai persamaan, iaitu bertujuan untuk menghalau penjajah dan mengembalikan nilai-nilai murni dalam kehidupan  lama  serta menegakkan kedaulatan dan kemerdekaan negara.

Walaupun gerakan nasionalisme peringkat awal yang berbentuk gerakan bersenjata, namun hampir kesemuanya telah gagal mencapai matlamat perjuangan. Tahukah anda mengapakan gerakan-gerakan ini gagal mencapai matlamatnya?

Kegagalan gerakan-gerakan ini adalah kerana tidak wujud jaringan yang kukuh di kalangan penduduk di Tanah Melayu dalam menentang penjajah. Secara umumnya, gerakan ini hanya berbentuk setempat dan tidak menampakkan satu bentuk gerakan massa. Selain itu, ia juga hanya berbentuk sementara dan bergerak secara kecil-kecilan, serta boleh dikategorikan sebagai gerakan tani sahaja.

Sementara itu, dalam masa yang sama, penyatuan dari segi semangat kebangsaan di kalangan penduduk di Tanah Melayu pada akhir tahun 1890-an dan awal tahun 1900-an sukar di laksanakan kerana tidak wujud perpaduan dan rasa kekitaan di kalangan penduduk. Menurut J.M. Gullick, penduduk Tanah Melayu yang tinggal di negeri-negeri berlainan masing-masing mempunyai perasaan benci-membenci dan curiga-mencurigai antara satu sama lain. Contohnya orang Perak benci dan cemburu terhadap orang luar Perak, manakala orang Selangor menganggap orang Kedah yang menetap di Selangor sebagai hina dan asing. Sementara itu orang Pahang tidak suka terhadap polis-polis yang bukan dari negeri mereka.5

SEMANGAT NASIONALISME BUKAN BERSENJATA

Semangat kebangsaan bukan bersenjata lebih berupa semangat kebangsaan yang digerakkan oleh tokoh-tokoh intelektual tempatan yang berusaha membawa perubahan pemikiran dalam masyarakat. Selain itu, ia juga meliputi perkembangan pertubuhan-pertubuhan  Melayu yang bersifat bukan politik, separa politik dan yang bersifat politik. Perkembangan nasionalisme ini juga lebih disebabkan oleh pendedahan dan peluang-peluang yang diperoleh oleh masyarakat terhadap ilmu pengetahuan dan pengalaman mereka terhadap perkembangan politik luar negeri. Ia dikategorikan sebagai nasionalisme bukan bersenjata kerana pendekatan yang digunakan oleh para tokoh pada masa tersebut adalah secara ilmuan iaitu menggunakan media massa, madrasah-madrasah juga sekolah-sekolah dan pusat-pusat pengajian. Mereka juga banyak melahirkan cita-cita mengenai pembaharuan, aspirasi ke arah kemajuan ekonomi, politik dan sosial melalui tulisan-tulisan dan pandangan mereka yang dimuatkan dalam akhbar-akhbar dan majalah zaman itu.

Nasionalisme bukan bersenjata ini juga turut meliputi perkembangan pertubuhan-pertubuhan yang mempunyai kaitan langsung dengan kaum-kaum bukan Melayu, khususnya Cina dan India sama ada yang bersifat bukan politik mahupun politik. Corak dan perkembangan nasionalisme di kalangan mereka juga sama dengan perkembangan nasionalisme di kalangan penduduk peribumi.

Golongan Agama

Kesedaran nasionalisme Melayu moden di Tanah Melayu  mempunyai hubungan yang rapat dengan gerakan pembaharuan ataupun islah Islam yang sedang berkembang di Asia Barat pada masa itu. Gerakan ini dipelopori oleh tokoh-tokoh seperti Syed Jamaluddin Al-Afghani, Syeikh Muhammad Abduh, dan Rashid Ridha. Idea pembaharuan mereka banyak dimuatkan dalam media massa seperti majalah-majalah yang  diterbitkan oleh mereka iaitu antara lainnya ialah Al-Manar dan Al-Urwatuk Wuthqa.

Gagasan pembaharuan yang diutarakan oleh mereka telah berjaya mempengaruhi sebilangan besar pelajar-pelajar Melayu dari Tanah Melayu yang melanjutkan pengajian mereka di Timur Tengah seperti di Universiti Al-Azhar. Mereka telah menubuhkan persatuan kebajikan  yang dinamakan Al Jamiah Al Khariah yang berperanan menjaga kebajikan pelajar-pelajar dan menyatukan mereka. Selain itu, pelajar-pelajar tersebut telah menerbitkan akhbar Seruan Azhar dengan kerjasama daripada pelajar-pelajar Islam dari Indonesia. Mereka juga telah membentuk sebuah persatuan, iaitu Perkumpulan Pemuda Indonesia-Malaya (PERPINDO) bagi dijadikan landasan utama dalam menyalurkan idea-idea mereka. Kerjasama yang diwujudkan antara pelajar dari kedua-dua buah negara ini didorong oleh persamaan-persamaan yang wujud dalam sejarah negara dan perjuangan bangsa Melayu di Tanah Melayu dan Indonesia. Selain itu, persamaan dari segi rumpun bangsa, agama dan bahasa serta keturunan  juga telah mengeratkan hubungan sesama pelajar.

Idea reformasi (islah) yang sedang berkembang di Asia Barat itu telah dibawa ke Tanah Melayu oleh para pelajar lepasan universiti di Timur Tengah seperti Syeikh Mohd Tahir Jalaluddin, Haji Abas Mohammad Taha, dan Syed Syeikh Al-Hadi. Tokoh-tokoh ini merupakan individu yang memainkan peranan yang sangat besar dalam pergerakan nasionalisme pada zaman tersebut. Pusat pergerakan mereka ialah di Singapura, Pulau Pinang, dan beberapa tempat lagi. Mereka bertugas sebagai guru agama, mubaligh, pengarang, dan juga  peniaga.

Pembaharuan yang disarankan oleh golongan islah ini banyak dimuatkan dalam akhbar-akhbar dan majalah yang diterbitkan oleh mereka. Antara majalah dan akhbar yang telah diterbitkan ialah Majalah Al-Iman (1906) dan Al-Ikhwan (1926) di Singapura, manakala di Pulau Pinang pula mereka menerbitkan akhbar Idaran Zaman (1925) dan akhbar Saudara (1928). Akhbar dan majalah ini antara lainnya memuatkan pandangan-pandangan golongan reformis terhadap perlunya bangsa Melayu bangkit seiring dengan bangsa lain untuk sama-sama bersaing mengejar kemajuan.

Di samping itu, mereka juga menanamkan cita-cita untuk membawa bangsa Melayu dalam persaingan dengan bangsa-bangsa lain untuk sama-sama dikenali. Contohnya dalam akhbar Chahaya Pulau Pinang menyatakan, antara tujuan penerbitannya ialah

“…bagi kita Melayu ini mencari  kepandaian dan perkhabaran yang baik-baik seperti orang yang di bahagian atas angin itu; oleh itu, telah dikeluarkan akhbar yang beriwayatkan perkhabaran yang di bahagian atas angin  dan di bawah angin supaya hidup nama Melayu ini di dalam dunia…”6

Mereka juga telah menggunakan media sebagai alat untuk mengkritik bangsa Melayu yang masih mengamalkan adat-adat lama yang disifatkan sebagai kolot serta bertentangan dengan ajaran Islam. Menurut akhbar tersebut, telah tiba masanya bagi orang-orang Melayu untuk mengorak langkah ke arah sesuatu yang lebih berani untuk mendapatkan kemajuan. Mereka telah mengambil contoh bagaimana tindakan Jepun yang telah menyerang China yang di lihat sebagai perjuangan yang cukup berani kerana China jauh lebih besar dan kuat berbanding dengan Jepun.

Golongan reformis yang dikenali sebagai Kaum Muda, muncul sebagai tenaga sosial yang baru yang kemudiannya telah menyebabkan berlakunya pertentangan nilai di antara mereka dengan golongan yang sedia ada dalam masyarakat Melayu pada masa itu, iaitu Kaum Tua. Kaum Tua merupakan pemimpin pendapat bagi masyarakat Melayu pada masa tersebut. Dalam konteks perbezaan pandangan, Kaum Muda di lihat sebagai golongan anti-establishment dan membawakan gerakan pembaharuan Islam. Mereka menentang pandangan dan pendapat yang dibawakan oleh Kaum Tua. Kaum Muda telah menjadikan madrasah-madrasah sebagai pusat kegiatan mereka, manakala Kaum Tua telah menjadikan  pondok sebagai institusi mereka

Pada umumnya, golongan reformis Islam terdiri daripada golongan yang tidak puas hati dengan keadaan masyarakat Islam pada masa itu. Bagi mereka dalam perlumbaan dengan tamadun Barat, penganut Islam telah jauh ketinggalan. Implikasinya, kebudayaan Islam dianggap sebagai tidak mengikut arus perubahan zaman terutama apabila menghadapi gelombang tamadun Barat. Mereka juga berpandangan bahawa Islam bukanlah faktor yang telah melemahkan umat Islam tetapi mereka sendiri tidak mengamalkan ajaran Islam dengan betul sebagaimana yang terkandung dalam al-Quran dan hadis.

Menurut W.R. Roff, kebangkitan kesedaran diri (self-consciousness) dan ketegasan diri (self-assertiveness) pada dekad-dekad terakhir sebelum Perang Dunia Kedua lebih diakibatkan oleh ancaman-ancaman terhadap hak dan kepentingan orang Melayu dan juga faktor-faktor ekonomi. Selain itu, kelahiran gerakan ini juga berkait rapat dengan kebimbangan terhadap arus sekularisme dan imperialisme Barat yang sedang melanda Tanah Melayu khususnya dan di seluruh dunia amnya. Walau bagaimanapun, terdapat banyak perkara yang berkait dengan idea-idea dan unsur-unsur yang telah berjaya memajukan Barat dan selaras dengan ajaran Islam yang wajar dicontohi. Menurut Roff, dalam perspektif ini Kaum Muda adalah penghubung antara pure-tradisionalisme dan pure-sekularism.7

Dalam persoalan memartabatkan bangsa Melayu, Kaum Muda melihat ilmu sains dan sistem pendidikan Barat lebih efisien untuk kehidupan moden berbanding dengan sekolah-sekolah pondok yang dipelopori oleh Kaum Tua. Pada umumnya juga sekolah-sekolah pondok tradisional  kebanyakannya menumpukan perhatian kepada pembelajaran dan pengajaran yang bersifat penghafalan dan pengucapan semata-mata dan tidak bersifat aplikasi. Sebagai satu platform terhadap usaha-usaha dan cita-cita mereka dalam memajukan masyarakat Melayu pada masa itu, Kaum Muda telah menubuhkan Pertubuhan Melayo-Muslim dan mengasaskan lebih banyak sekolah-sekolah moden yang dikenali sebagai madrasah bagi menandingi sekolah-sekolah aliran Inggeris. Beberapa tahun selepas itu madrasah telah menjadi begitu popular sehingga sebahagian daripada sekolah-sekolah pondok telah menukar nama mereka kepada madrasah.

Dari segi kurikulum, madrasah telah memperuntukkan mata pelajaran seperti Bahasa Inggeris, asas-asas matematik dan mata pelajaran mantik (logik) serta mata pelajaran ekonomi dan perdagangan. Pembaharuan dari segi kurikulum yang diadakan dalam sistem pendidikan yang diajar di madrasah-madrasah  pada masa itu bertujuan untuk menyaingi sistem pendidikan di sekolah-sekolah aliran Inggeris. Di sekolah Inggeris, tidak ada mata pelajaran ekonomi dan perdagangan tetapi terdapat mata pelajaran simpan kira.

Sebuah sekolah agama yang agak mendahului zaman  pada masa tersebut ialah Sekolah Al-Diniah di Kampung Lalang, Sungai Rengas, Perak yang di asaskan  pada tahun 1924. Ia telah diasaskan oleh Syeikh Al-Junid yang berasal dari Sumatera. Di sekolah ini, murid-murid didedahkan dengan mata pelajaran perdagangan bukan sahaja dari segi teori tetapi juga dari segi praktikal. Sehubungan dengan itu, murid-murid telah diberikan pendedahan tentang selok-belok perniagaan dengan mengadakan amali di kedai-kedai menjual getah dan kedai-kedai runcit. Apa yang lebih menarik lagi, madrasah ini juga telah mengadakan inisiatif ke arah melahirkan pengusaha-pengusaha Muslim dengan mengeluarkan barangan harian seperti kicap dan sabun.8 Sementara itu pada tahun 1929, Haji Wan Mahmud bin Haji Wan Daud iaitu salah seorang pengasas Madrasah Muhammadiah di Kota Bharu telah menulis buku Siasah Perniagaan. Ia merupakan tulisan yang pertama dalam bidang perdagangan yang ditulis dalam bahasa Melayu.9

Isu kemelesetan ekonomi yang sedang dialami oleh kebanyakan negara di dunia pada masa itu juga telah mendorong para pejuang nasionalis Melayu untuk turut menekankan objektif perjuangan untuk memperbaiki kedudukan ekonomi orang Melayu. Perjuangan pada peringkat ini juga banyak menggunakan akhbar sebagai medium dalam menyampaikan idea-idea semangat kebangsaan dan seruan ke arah kemajuan serta pembangunan. Antaranya ialah akhbar Idaran Zaman yang pada masa itu dipimpin oleh Muhammad Yunus Abdul Hamid, iaitu kawan rapat kepada Syed Syeikh Al-Hadi. Antara perkara yang sering menjadi pokok perbincangan dalam akhbar ini ialah mengenai sikap masyarakat Melayu yang dikatakan tidak mahu berusaha dan lambat berubah. Selain itu, penulis juga mengkritik sikap masyarakat Melayu pada masa itu yang tidak mahu merebut peluang-peluang yang ada di negara sendiri.

Golongan Menengah Melayu

MPSI yang telah ditubuhkan pada tahun 1922, merupakan institusi terulung atau  institusi induk dalam melahirkan pemikir-pemikir Melayu yang kemudiannya merupakan pelopor kepada gerakan kebangsaan tanah air. Tokoh-tokoh lepasan MPSI seperti Harun Amminurashid, Abdul Hadi Husin, Ibrahim Yaakub, Abdul Ghafar Baba, Senu Ab. Rahman, Syed Nasir, Pak Sako, Buyong Adil, dan ramai lagi pelatih-pelatih perguruan di maktab ini merupakan mereka yang mempunyai kesedaran yang cukup tinggi mengenai nasib dan masa depan bangsa dan tanah air.

Guru-guru dari MPSI telah mendapat banyak idea perjuangan daripada perkembangan semangat kebangsaan yang berlaku di Indonesia—sedang menentang penjajahan Belanda. Majalah-majalah dan buku-buku terbitan Indonesia menjadi bahan bacaan utama mereka. Perjuangan tokoh-tokoh pertubuhan Indonesia seperti Boedi Utomo, Sarekat Islam, Partai Komunis Indonesia, Muhammadiah, Partai Nasional Indonesia, dan lain-lain telah mempengaruhi pemikiran mereka. Perjuangan rakyat Indonesia dalam menentang kuasa penjajah telah memberikan ilham kepada mereka untuk bangkit menentang British di Tanah Melayu.

Bagi mengembeleng tenaga ke arah pembentukan semangat kebangsaan yang lebih menyeluruh dan mantap, tokoh-tokoh MPSI seperti Zainal Abidin Ahmad, Buyong Adil, Ibrahim Yaakub dan lain-lain lagi telah menubuhkan dua buah persatuan, iaitu

(i)                   Ikatan Pemuda Semenanjung (1929)

(ii)         Ikatan Semenanjung Borneo (1930)

Ikatan Semenanjung Borneo dan Ikatan Pemuda Pelajar ditubuhkan secara sulit dan bekerjasama dengan beberapa pertubuhan politik Indonesia seperti Partai Nasional Indonesia yang dipimpin oleh Sukarno.

Walaupun MPSI pada masa itu berada di bawah pentadbiran pengetua O.T. Dussek, seorang pegawai British, tetapi beliau banyak memberikan dorongan kepada pelajar-pelajar mengenai kepentingan kemajuan dan pendidikan. Sehubungan dengan kesedaran dan rasa prihatinnya terhadap kemunduran bangsa Melayu pada masa itu. Beliau juga telah memberikan kelonggaran kepada guru-guru di maktab untuk mengembangkan idea-idea politik. Sehubungan itu semangat kebangsaan di kalangan pelatih-pelatih perguruan Melayu ini telah berkembang dengan pesatnya.

Sikap O.T. Dussek itu didorong oleh hubungan peribadi yang rapat beliau dengan guru-guru di maktab tersebut. Selain itu, beliau sangat berminat dan cenderung terhadap kebudayaan dan bahasa Melayu. Minat dan kecenderungan ini timbul sejak O.T. Dussek mula berkhidmat sebagai pegawai kolonial British di negara ini. Beliau juga sangat menyedari tentang kemunduran yang dialami oleh penduduk Melayu terutamanya dalam pendidikan. Faktor-faktor ini menyebabkan timbul simpati beliau terhadap cabaran-cabaran yang terpaksa dihadapi oleh bangsa Melayu.

Namun begitu, perkembangan gerakan nasionalisme di MPSI tidak berkekalan apabila kerajaan British bertindak menempatkan tokoh-tokoh pendidik muda ke kawasan yang berlainan dan sukar untuk berhubung antara satu sama lain. Langkah ini merupakan antara strategi penjajah yang bimbangkan perkembangan semangat kebangsaan akan terus merebak di kalangan cerdik pandai Melayu itu dan seterusnya dapat mempengaruhi rakyat. Ini jelas apabila pada tahun 1927, Abdul Hadi Hasan telah ditukarkan ke Kelantan dan diberikan jawatan sebagai Nazir. Pada tahun 1936, O.T. Dussek telah dipencenkan dan kembali ke England, manakala pada tahun 1939, Harun Aminurrashid telah dinaikkan pangkat sebagai Pengarah Pelajaran Melayu dan ditugaskan ke Brunei.10

Tokoh-tokoh MPSI telah menggunakan media massa iaitu akhbar-akhbar seperti Warta Malaya dan Majlis untuk menyebarkan semangat nasionalisme di kalangan rakyat. Pada tahun 1938, mereka telah menubuhkan sebuah parti politik Melayu yang pertama, iaitu Kesatuan Melayu Muda (KMM) yang diasaskan oleh Ibrahim Yaakub. Oleh kerana parti ini merupakan parti yang agak kuat menentang penjajah dan enggan bekerjasama dengan Inggeris, ia dilabelkan sebagai radikal oleh kerajaan British dan dianggap sebagai parti berhaluan kiri. Antara agenda besar yang diperjuangkan oleh KMM ialah menuntut kemerdekaan dari Inggeris dan menubuhkan Kesatuan Malaya Raya, iaitu menggabungkan Tanah Melayu dengan Indonesia.

Mereka terus mengadakan usaha-usaha bagi menguatkan lagi perpaduan dan mempertingkatkan kesedaran semangat kebangsaan di kalangan orang Melayu. Pada bulan Ogos 1939, semua persatuan Melayu telah mengadakan Kongres Melayu di Kuala Lumpur Hasil daripada kongres ini telah melahirkan sebuah persatuan Melayu yang bersifat kebangsaan iaitu Persatuan Melayu SeMalaya. Ia merupakan langkah pertama dalam menyatukan semua orang Melayu.

Dalam masa dua tahun, KMM telah berkembang dengan begitu pesat dan banyak cawangannya ditubuhkan di seluruh Tanah Melayu. Keadaan ini telah menimbulkan kebimbangan di pihak kerajaan British. Akibatnya, KMM telah diharamkan oleh pihak British pada tahun 1940. Selain itu, British juga mengesyaki bahawa ahli-ahli KMM telah bekerjasama dengan Jepun. Sehubungan itu juga pemimpin utama KMM seperti Ibrahim Yaakub dan 150 ahli KMM yang lain telah ditangkap dan KMM di labelkan sebagai parti radikal oleh pihak berkuasa British.

Selain MPSI, Kolej Melayu Kuala Kangsar (MCKK) yang telah ditubuhkan pada tahun 1905 juga merupakan sebuah institusi pendidikan yang turut memainkan peranan besar dalam perkembangan semangat nasionalisme di Tanah Melayu. Maktab ini dibina khusus bagi menempatkan anak-anak pembesar-pembesar Melayu di negara ini bagi menerima pendidikan. Ia telah mengambil contoh  sebuah sekolah lelaki yang terkenal di England iaitu Sekolah Eton. Tujuan utama penubuhan maktab ini ialah sebagai sebuah pusat untuk memberikan latihan kepada anak-anak golongan bangsawan Melayu yang berjaya dalam pelajaran bagi mengisi jawatan-jawatan penting dalam pentadbiran Inggeris. 

Selain melahirkan tenaga birokrat Melayu yang akan melaksanakan dasar-dasar British, MCKK juga merupakan simbol kebanggaan bagi mereka yang menuntut di sini. Sebagai sebuah institusi pengajian yang bersifat elit, ia telah menjadi tumpuan dan simbol status bagi pembesar-pembesar Melayu. Dalam masa yang sama maktab ini telah berkembang dengan baik dan telah mencapai hasrat pihak British dalam mendapatkan  tenaga pelapis Melayu bagi mengisi jawatan-jawatan tinggi dalam pentadbiran Inggeris di negara ini. Sementara itu,  pihak penjajah Inggeris pula lebih cenderung untuk bekerjasama  dengan mereka yang di lihat oleh Inggeris sebagai mempunyai pendirian politik beraliran sederhana. Antara tokoh penting yang mendapat pendidikan di MCKK ialah Dato’ Onn Ja’afar, Raja Chulan Raja Abdullah dan Muhammad Eunos Abdullah. Kumpulan ini merupakan golongan yang menyokong British dan mempunyai arah pemikiran yang lebih terbuka dan di lihat oleh British sebagai lebih liberal, agak sederhana dan  boleh dibawa berunding.

Walaupun pergerakan mereka bersifat lebih pro kepada British, namun mereka turut mengemukakan banyak tuntutan terhadap kerajaan British mengenai beberapa perkara penting yang berkait dengan nasib dan masa depan masyarakat Melayu. Antara tuntutan mereka ialah menyarankan pihak Inggeris supaya mengambil lebih banyak langkah untuk memperbaiki taraf hidup orang Melayu, memberikan peluang pekerjaan yang lebih banyak kepada orang Melayu di dalam jabatan-jabatan kerajaan juga melanjutkan pelajaran ke universiti-universiti termasuk ke Oxford dan Cambrigde. Selain itu, kumpulan cerdik pandai Melayu ini juga turut mengemukakan kritikan kepada pihak penjajah mengenai kemasukan masyarakat imigran secara berleluasa ke Tanah Melayu. Bantahan ini adalah didorong oleh kesedaran bahawa keadaan ini akan mengancam peluang-peluang yang sepatutnya dikecapi oleh orang Melayu. Kritikan-kritikan terhadap pihak berkuasa pada masa ini disalurkan melalui akhbar-akhbar seperti Warta Malaya.11

Pada tahun 1926, Kesatuan Melayu Singapura (KMS) iaitu sebuah pertubuhan yang agak bersifat politik telah ditubuhkan oleh Eunos Abdullah. KMS bertujuan membimbing  masyarakat Melayu Singapura untuk memajukan diri dalam lapangan politik, ekonomi, pendidikan, dan kemasyarakatan. Tahun-tahun berikutnya terutamanya dalam lingkungan 1930-an, memperlihatkan penubuhan beberapa parti politik Melayu yang bersifat kenegerian. Pada tahun 1935, Kesatuan Melayu Selangor yang diasaskan oleh Raja Sir Uda dan Tengku Ismail telah ditubuhkan. Negeri-negeri lain seperti Pahang, Perak, Negeri Sembilan, dan lain-lain masing-masing menubuhkan parti politik. Namun demikian, sifat parti-parti politik yang wujud pada masa ini masih kurang jelas dan lebih menunjukkan satu pertubuhan yang bersifat elit dari segi keanggotaannya dan tidak menyeluruh.

Sebuah pertubuhan yang bersifat kebangsaan yang julung-julung kalinya telah ditubuhkan ialah Persatuan Sahabat Pena. Pada tahun 1939, Persatuan Sahabat Pena telah menganjurkan satu kongres di Singapura bagi mengumpulkan seluruh tenaga politik Melayu. Beberapa persidangan susulan telah diadakan pada tahun-tahun yang berikutnya, namun cita-cita ke arah kewujudan satu kesatuan yang lebih mantap tidak berjaya dilaksanakan berikutan dengan serangan Jepun ke atas Tanah Melayu pada tahun 1941. Perkembangan setakat ini menunjukkan bahawa nasionalisme yang diperjuangkan oleh golongan atasan Melayu lebih bersifat sederhana dan mendapat perhatian dan sokongan dari pihak penjajah berbanding dengan perjuangan yang dibawakan oleh kumpulan berhaluan kiri seperti KMM.

Pada keseluruhannya, perkembangan nasionalisme sebelum Perang Dunia Kedua memperlihatkan tiga aliran yang paling dominan, iaitu

1.                   Kumpulan yang berorientasikan gagasan pembaharuan Islam—dipelopori oleh kumpulan yang boleh dikelompokkan  sebagai kumpulan  elit agama.

2.                   Golongan menengah Melayu berlatarbelakangkan pendidikan Melayu—membawa pemikiran politik yang agak radikal.

3.                   Golongan atasan yang berpendidikan Inggeris—mempelopori gerakan politik yang berhaluan sederhana.

Secara umumnya, boleh dikatakan bahawa semangat kebangsaan pada peringkat ini adalah bersifat Pan-Malayan. Ia adalah satu pertubuhan yang mampu melengkapi  orang-orang Melayu bagi  mengharungi dunia moden.

PERKEMBANGAN NASIONALISME DI ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN

Pendudukan Jepun selama lebih tiga tahun (1942-1945) telah meninggalkan banyak kesan ke atas kehidupan masyarakat di Tanah Melayu. Layanan berbeza-beza yang diberikan kepada kaum-kaum di negara ini telah melahirkan bentuk semangat nasionalisme yang berbeza di kalangan mereka. Bagi orang-orang Melayu, era pendudukan Jepun telah memberikan erti yang besar dalam perkembangan semangat kebangsaan. Dalam erti kata lain, pendudukan Jepun telah menyuburkan kesedaran orang Melayu dalam perkara ini. Faktor utama yang mendorong kepada perkembangan ini  ialah langkah Jepun yang telah memberikan peluang kepada anak-anak Melayu menceburi dalam bidang pentadbiran telah memberikan keyakinan kepada mereka mengenai keupayaan untuk mentadbir tanah air sendiri. Peluang-peluang ini merupakan perkara yang tidak mereka perolehi semasa pemerintahan Inggeris dahulu.12

Di samping itu juga, kemenangan Jepun dalam Perang Pasifik telah menjatuhkan imej British sebagai sebuah kuasa besar dan empayar Barat di rantau ini. Perkara ini menjadi satu propoganda yang begitu hebat dalam meniupkan semangat kebangsaan di kalangan rakyat pada ketika itu.

Berikutan dengan pendudukan Jepun, ahli-ahli KMM yang telah ditahan oleh British  telah dibebaskan. KMM berperanan besar dalam membantu Jepun bagi mendapatkan maklumat mengenai Tanah Melayu sebelum kemasukan mereka ke negara ini. Ibrahim Yaakub kemudiannya telah dilantik sebagai ketua KMM dan diberikan jawatan penting dalam pentadbiran.

Konsep Melayu Raya iaitu cuba menggabungkan Tanah Melayu dengan Indonesia yang diperjuangkan oleh KMM juga telah menimbulkan kebimbangan pihak Jepun. Memandangkan kepada tuntutan pengabungan dan kemerdekaan Tanah Melayu dengan Indonesia begitu kuat dan mengetahui hubungan KMM dengan Malayan People Anti-Japanase Army (MPAJA), Jepun telah bertindak mengharamkan KMM. Tindakan ini sangat mengecewakan pejuang-pejuang Melayu yang selama ini kagum dan menyokong Jepun. Ia juga sebenarnya telah menampakkan niat Jepun yang sebenarnya bahawa mereka  tidak jujur terhadap orang-orang Melayu yang menyokong mereka selama ini. Pejuang Melayu pada masa itu juga mula sedar bahawa mereka tersilap langkah kerana penyokong Jepun.

Perkembangan semangat kebangsaan kaum Cina dan India sebelum perang lebih banyak tertumpu kepada suasana politik di tanah asal mereka. Bagi masyarakat Cina, perkembangan faham komunis di negara China telah turut mencorakkan arah semangat kebangsaan mereka di negara ini. Namun demikian, pada peringkat awal mereka kurang berminat untuk bergiat cergas dalam perkembangan politik tempatan ketika itu kerana  motif utama penghijrahan mereka ke negara ini ialah atas kepentingan ekonomi. Selain itu, kumpulan imigran ini tidak bercadang untuk menetap di Tanah Melayu.

Namun demikian, perkembangan politik masyarakat Cina memperlihatkan minat mereka terhadap faham komunis semakin meluas. Fenomena ini disebabkan oleh hubungan yang kuat di antara mereka dengan negara asal mereka iaitu China. Ini telah mendatang kesulitan kepada pentadbiran British apabila mereka enggan patuh kepada institusi tempatan dengan menubuhkan kongsi-kongsi gelap dan parti-parti politik seperti Kuomintang dan Parti Komunis yang sealiran dengan perkembangan politik di China sendiri.

Tokoh yang memainkan peranan penting dan bertanggungjawab dalam menapakkan kegiatan komunis di Tanah melayu ialah Alimin, iaitu seorang pemimpin komunis Indonesia. Beliau telah singgah di Singapura dalam perjalanannya ke Canton bagi menghadiri Persidangan Buruh Seluruh Pasifik pada tahun 1924.13 Beberapa tahun selepas dari peristiwa ini pergerakan komunis telah berjaya melatih penduduk tempatan  sebagai kader-kader komunis.

Fahaman komunis di Tanah Melayu telah terbentuk hasil daripada pengaruh secara langsung dari Parti Komunis China (Communist Party of China – CPC) dan mendapat arahan dari Biro Komunis Antarabangsa Bagi Timur Jauh (Comintern). Fahaman komunis di Tanah Melayu bergerak selari dengan  Parti Komunis China. Ia bermula sejak tahun 1923 dan disebarkan di sekolah-sekolah Cina di Tanah Melayu.  Mulai tahun 1926, usaha-usaha untuk menyusun organisasi komunis telah dijalankan oleh masyarakat Cina di Tanah Melayu. Peranan ini dimainkan oleh Main School (Sekolah Utama) yang ditubuhkan di sekitar tahun-tahun 1926 hingga 1927—merupakan badan eksekutif terpenting dalam perkembangan  ideologi  komunis di Tanah Melayu.

Sambutan yang diberikan oleh masyarakat Cina terhadap ideologi komunis antara lain menunjukkan  semangat kenegerian mereka terhadap negara asal iaitu China. Pada bulan Mac 1930, Parti Komunis Malaya telah ditubuhkan hasil gabungan daripada dua pertubuhan Cina yang terkenal di Tanah Melayu,  iaitu Parti Komunis Nanyang dan Kesatuan Sekerja Nanyang (Nanyang General Labour Union). Sehubungan itu, perkembangan  parti komunis di Tanah Melayu telah dikendalikan secara langsung oleh  Comintern dan bukan lagi oleh China.14

Sokongan yang kuat yang diberikan oleh masyarakat Cina terhadap PKM ialah kerana  didorong oleh rasa tidak puas hati mereka terhadap kerajaan pada masa itu. Dalam soal ini juga masyarakat Cina sering beranggapan bahawa mereka perlu mendapat peluang lebih daripada apa yang mereka telah perolehi. Oleh yang demikian, mereka mengharapkan akan mendapat lebih keutamaan sekiranya PKM memerintah negara ini.

Bagi memperkemaskan lagi  jentera organisasi,  pada 30 April 1930, Parti Komunis Malaya (PKM) telah ditubuhkan. Antara cita-cita besar PKM ialah menegakkan sebuah Kerajaan Republik Soviet Malaya hasil koordinasi proletar dan petani. PKM kemudiannya telah melancarkan pemberontakan bersenjata  berikutan dengan  penolakan British terhadap Perlembagaan Rakyat yang dikemukakan oleh barisan parti politik kiri yang diwakili oleh All Malayan Council of Joint Action (AMCJA) dan Pusat Tenaga Rakyat (PUTERA) yang di dalangi oleh PKM.

Peristiwa Darurat 1948 merupakan titik tolak penting dalam perkembangan politik masyarakat Cina di Tanah Melayu. Peristiwa itu dan perkembangan ideologi komunis di Tanah Melayu berkait secara langsung dengan soal perkauman. Bagi mengatasi masalah ini,  Jawatan Kuasa Perhubungan Kaum telah ditubuhkan. Bagi mengalihkan tumpuan dan sokongan masyarakat Cina terhadap PKM yang disifatkan sebagai parti orang Cina, British telah menggalakkan pemimpin-pemimpin Cina menubuhkan parti politik Cina yang sah. Pada bulan Februari 1949, Malayan Chinese Association (MCA) telah ditubuhkan dan diketuai oleh Tan Cheng Lock. MCA merupakan sebuah parti alternatif bagi orang Cina bagi mengurangkan sokongan masyarakat ini terhadap PKM. Manakala bagi pihak orang Cina pula, ia satu saluran bagi mengemukakan tuntutan dan kepentingan mereka terhadap British.           

Bagi masyarakat India pula, pola perkembangan semangat nasionalisme mereka juga mirip kepada perkembangan semangat nasionalisme orang-orang Cina, iaitu mengikut arus dan pergerakan politik di negara asal mereka iaitu India. Gerakan-gerakan dan perjuangan menuntut kemerdekaan oleh pemimpin-pemimpin mereka seperti Mahatma Ghandhi telah banyak mempengaruhi pemikiran masyarakat India di Tanah Melayu terutamanya mereka yang agak berpelajaran.

Semasa pendudukan Jepun di Tanah Melayu mereka telah menubuhkan Indian National Army (INA) hasil daripada pakatan  dan kerjasama Jepun dengan Subhas Chandra Bose. Pihak Jepun juga telah membenarkan Tanah Melayu dijadikan pusat gerakan bagi INA.15 Kerjasama ini lebih berupa sokongan kuat Jepun terhadap rakyat India untuk membebaskan negara mereka daripada penjajahan British. Sehubungan dengan itu, pihak Jepun telah mengeksploitasi dan memperalatkan  pemimpin-pemimpin India untuk bekerjasama dengan mereka. Subhas Chandra Bose iaitu pemimpin kaum India di Tanah Melayu telah melaungkan slogan kebebasan untuk semua terutama kepada buruh-buruh yang tertindas dan menekankan bahawa tujuan utama gerakan INA adalah untuk membebaskan India daripada penjajahan British. Beliau mencadangkan pemakaian cogankata “Chalo Delhi” (Pergi ke Delhi) untuk menaikkan semangat nasionalisme di kalangan buruh India. Bagi mencapai matlamat perjuangan, INA dengan kerjasama Indian Independence Leagua telah membentuk kerajaan sementara. Di samping itu, sukarelawan INA telah mencapai jumlah 16,000 orang. Beberapa usaha lain juga diadakan seperti penubuhan pasukan tentera wanita India  iaitu The Rani of Jhenshi.16

Setelah tamat Perang Dunia Kedua, kaum India terus memperjuangkan kepentingan politik mereka  selari dengan perkembangan politik di India yang sedang menuntut kemerdekaan dari British. Perjuangan mereka di Tanah Melayu antara lain bermatlamatkan kemenangan bagi perjuangan kebangsaan di India dan menjaga kepentingan masyarakat India di Tanah Melayu. Di samping itu, mereka juga turut bersama-sama memperjuangkan kepentingan politik dengan kaum-kaum lain di negara ini. Bagi memantapkan lagi perjuangan mereka serta sokongan dan dorongan daripada pemimpin-pemimpin di India sendiri, pada bulan Ogos 1949, Kongres India Tanah Melayu atau Malayan Indian Congress (MIC) telah ditubuhkan. John A. Thivy  telah dilantik sebagai Yang Dipertua Kongres yang pertama.

PENUBUHAN PARTI PERTUBUHAN MELAYU BERSATU (UMNO)

Berbalik kepada perkembangan semangat nasionalisme orang Melayu, aspirasi untuk mencapai kemerdekaan terus bersemarak apabila British kembali memerintah Tanah Melayu apabila tamat Perang Dunia Kedua. Penyatuan seluruh orang Melayu dalam semangat kebangsaan buat pertama kalinya telah terbentuk berikutan dengan langkah British mengemukakan cadangan Malayan Union pada tahun 1945.

Walaupun orang Melayu menentang Malayan Union sejak dari awal lagi namun, pada peringkat permulaannya usaha mereka tidak begitu padu. Sehubungan itu beberapa pandangan telah dikemukakan dalam akhbar-akhbar supaya masyarakat Melayu bergabung tenaga agar penentangan tersebut lebih berkesan. Pada 1 Mac 1946, satu persidangan bagi pertubuhan Melayu telah diadakan di Kelab Sultan Sulaiman Kampung Baru. Persidangan yang berlangsung selama tiga hari ini  dihadiri oleh semua persatuan di tanah air termasuklah Persatuan Orang Asli. Wakil-wakil persatuan ke persidangan ini akhirnya bersetuju menggabungkan semua persatuan ke dalam satu badan induk yang dinamakan sebagai Kongres Melayu Se-Malaya yang dipengerusikan oleh Dato’ Onn bin Jaafar. Kongres ini juga telah mengambil kata putus untuk menubuhkan sebuah parti politik Melayu. Pada 11 Mei 1946, Pertubuhan Kebangsaan Melayu Bersatu atau ringkasnya PEKEMBAR telah ditubuhkan. Ia dikenali sebagai UMNO iaitu ringkasan daripada terjemahan pertubuhan tersebut dalam bahasa Inggeris—United Malays National Organisation.17

KESIMPULAN

Secara keseluruhannya, semangat nasionalisme di Tanah Melayu agak perlahan berbanding dengan negara-negara lain di Asia Tenggara. Ini kerana keadaan penduduk di negara ini yang pelbagai bangsa, agama, dan adat resam. Faktor tersebut telah menyebabkan proses pembentukan dan penyatuan kesedaran politik lambat berlaku. Dinamika nasionalisme di negara kita bergerak ke arah yang lebih mantap dan tersusun berikutan dengan wujudnya badan politik seperti KMM yang mempunyai jaringan yang agak kuat dengan pergerakan nasionalisme luar negeri. Walaupun KMM telah mendapat sokongan  yang agak besar daripada kalangan cerdik pandai Melayu, namun parti ini tidak mampu bertahan lama akibat tekanan yang diberikan oleh pihak berkuasa British. Perkembangan nasionalisma di negara kita memperlihatkan UMNO telah berjaya menyatukan orang Melayu dan terus kekal berpanjangan  hasil daripada bentuk perjuangan mereka yang lebih sederhana dan sedia bekerjasama dengan Inggeris dan parti-parti bukan Melayu. Secara umum, dapat disimpulkan bahawa nasionalisme merupakan satu proses yang perlu dilalui oleh setiap bangsa dalam usaha untuk membentuk dan memperkukuhkan identiti mereka sebagai sebuah negara dan bangsa yang bebas merdeka. Perkara ini perlu dihayati untuk membolehkan kita menghargai segala pergorbanan generasi terdahulu. Kita kini mungkin telah bahagia tetapi kita sering lupa bagai manakah segala kebahagiaan yang kita nikmati hari ini bermula.