PERKEMBANGAN NASIONALISME DI MALAYSIA
PENGENALAN
Tahukah anda nasionalisme atau faham kebangsaan sangat
penting dalam usaha pembentukan negara
bangsa dalam sesebuah negara. Umumnya hampir setiap sejarah pembentukan negara
dan bangsa di dunia ini bermula dengan gerakan perjuangan rakyat iaitu
nasionalisme. Begitu juga dengan negara kita Malaysia. Nasionalisme dan
semangat negara bangsa telah bermula di Eropah pada abad ke-18, khususnya
selepas berlaku Revolusi Perancis pada tahun 1789.
Menurut Hans Kahn, nasionalisme merupakan gerakan untuk
menciptakan masyarakat yang lebih terbuka
dan untuk mendapatkan kebahagiaan perseorangan, bagi menjamin
kemerdekaan warganegara dan membebaskan akal dan fikiran. Dengan kata lain,
nasionalisme itu adalah satu semangat.1 Oleh itu, kebudayaan seperti agama,
bahasa dan lain-lain boleh menimbulkan semangat nasionalisme. Melalui
elemen-elemen tersebut juga, diharapkan mampu mewujudkan semangat yang dapat
melahirkan satu identiti yang baru bagi negara yang dijajah. Semangat
nasionalisme juga dapat melahirkan perasaan bersatu padu di antara rakyat yang
dijajah. R. S. Chavan pula mentafsirkan nasionalisme sebagai sentiment, loyalty
of symmpathy. 2 Nasionalisme merupakan pemikiran dan tindakan yang menunjukkan
cinta kepada bangsa dan negara. Elemen penting yang terkandung dalam
nasionalisme ialah patriotisme iaitu perasaan cinta kepada tanah air.
Nasionalisme juga merangkumi gerakan yang dilancarkan bagi menjamin ataupun
mengembalikan kebaikan golongan majoriti iaitu selalunya rakyat bagi
meruntuhkan status quo yang sekian lama seperti gerakan revolusi yang telah
berlaku dalam Revolusi Perancis. Dalam konteks Asia Tenggara, semangat
nasionalisme wujud dengan serius dalam abad ke-20. Manakala dalam konteks orang
Melayu pula, nasionalisme merujuk kepada perjuangan mereka untuk mendapatkan
kembali kedudukan unggul dalam negaranya sendiri, iaitu sebelum kedatangan
penjajah.
Secara keseluruhannya, nasionalisme adalah bertujuan untuk
membebaskan diri daripada cengkaman kuasa asing. Namun begitu pengertian
nasionalisme dalam konteks lepas merdeka pula lebih merupakan sebagai satu perjuangan bagi mempertahankan maruah dan
mempertinggikan martabat serta kedaulatan negara.
BENTUK DAN PERKEMBANGAN NASIONALISME
Secara umum, sarjana yang melihat perkembangan nasionalisme
di Tanah Melayu dari sudut masyarakat peribumi (Melayu) dan masyarakat imigran.
Dari sudut masyarakat peribumi, kita boleh klasifikasikan kepada dua bentuk
perkembangan ataupun gerakan iaitu gerakan radikal (bersenjata), dan sederhana
iaitu gerakan yang dijalankan melalui pertubuhan dan desakan media massa.
Walau bagaimana pun pengkelasan ini hanya untuk memudahkan
pengkaji-pengkaji menerokai perkembangan nasionalisme di Tanah Melayu. Bagi
skop dan pendekatan pelajaran ini, saya akan membahagikan pergerakan
nasionalisme kepada dua iaitu pergerakan bersenjata dan tidak bersenjata.
GERAKAN NASIONALISME BERSENJATA
Jika kita kaitkan pengertian semangat nasionalisme dengan
sebarang penentangan masyarakat tempatan terhadap kuasa asing, maka
perkembangan semangat nasionalisme di Malaysia boleh dikatakan bermula apabila
orang Melayu Melaka menentang kuasa-kuasa asing yang cuba menjajah mereka
seperti kuasa Portugis dan Belanda, dan
juga di Kedah yang menentang penguasaan
Siam.
Terdapat beberapa sebab utama mengapa masyarakat tempatan
melancarkan pemberontakan terhadap penjajah Inggeris, antaranya ialah faktor
sosioekonomi, agama dan adat resam, serta kepimpinan.
Aspek sosioekonomi boleh dikatakan sebagai sebab utama terhadap
kewujudan rasa tidak puas hati di kalangan pemimpin dan penduduk tempatan. Ini
kerana penguasaan British terhadap Tanah Melayu telah menyebabkan wujud
perubahan sosial dan ekonomi dalam masyarakat tempatan.
Pembaharuan-pembaharuan yang dijalankan oleh British tidak boleh diterima oleh
masyarakat tempatan pada masa itu. Contohnya dalam soal pengutipan cukai.
Sebelum kedatangan British, pembesar-pembesar Melayu mempunyai autoriti dalam
aktiviti ekonomi ini. Namun demikian, berikutan dengan penjajahan British,
mereka telah mengambil alih kuasa pemungutan cukai ini dan telah turut
mengenakan beberapa cukai yang lain ke atas penduduk tempatan. Perkara ini
telah membangkitkan kemarahan di kalangan rakyat di Tanah Melayu pada masa itu.
Dari segi kepimpinan pula, penguasaan British di Tanah
Melayu di lihat sebagai mencabar kewibawaan pembesar Melayu sebagai pemimpin
tradisi tempatan. Sikap pihak British yang cuba campur tangan dalam hal ehwal
agama dan adat-adat Melayu juga telah turut menimbulkan kemarahan masyarakat
tempatan. Sehubungan dengan itu tercetus usaha dan percubaan untuk membebaskan
diri daripada cengkaman British seperti percubaan Sultan Kedah untuk
menduduki kembali Pulau Pinang pada
tahun 1789, pemberontakan Dol Said di
Naning (1895), peristiwa pembunuhan J.W.W. Birch (1875), pemberontakan Datuk
Bahaman di Pahang (1895), pemberontakan Tok Janggut di Pasir Putih (1915), dan
penentangan yang dilancarkan oleh Haji Abdul Rahman Limbong di Terengganu pada
tahun 1928.
Penentangan masyarakat tempatan terhadap pihak Inggeris
bermula akibat tindakan British sendiri yang disifatkan sebagai cuba campur
tangan dalam urusan pentadbiran Naning yang ditadbirkan oleh Dol Said. Tindakan
British yang cuba menghalang Penghulu Dol Said menyelesaikan kes-kes jenayah di
Naning serta penguatkuasaan undang-undang yang dilaksanakan ke atas Melaka
turut dijalankan di Naning telah menimbulkan kemarahan penduduk tempatan.
Selain itu British juga cuba menghalang hubungan yang telah sedia wujud antara
Dol Said dan Belanda. Halangan ini jelas apabila mereka cuba menyekat Dol Said
daripada menghantar hasil tahunan Naning kepada Belanda sebagai tanda
persahabatan.
Akibat tindakan British ini, Dol Said telah melancarkan
pemberontakan terhadap penjajah British. Siri pemberontakan ini berlangsung
dalam tempoh dua tahun, iaitu dalam tempoh 1831 sehingga 1833. Dol Said
kemudiannya telah dikalahkan oleh tentera British dan menyerah diri pada 4
Februari 1833. 3
Rata-rata pergerakan menentang Inggeris pada masa tersebut
merupakan gerakan-gerakan kecil dan bersifat gerakan tani (peasent movement).
Contohnya, penentangan yang dilakukan oleh Tok Janggut di Pasir Putih,
Kelantan. Pemberontakan yang dipimpin oleh Haji Mat Hassan atau dikenali
sebagai Tok Janggut telah mengejutkan British apabila Tok Janggut dan
pengikut-pengikutnya bertindak membakar Pejabat Daerah, kebun-kebun, dan
kediaman milik pegawai-pegawai British. Bagi menumpaskan penentangan ini,
Penasihat British Kelantan telah meminta bantuan pasukan polis dari Singapura
dan bantuan polis tambahan. Peristiwa ini dikenali sebagai Perang Tok Janggut.
Pertempuran telah berlaku di antara Tuk Janggut dan
pengikut-pengikutnya dengan tentera-tentera British. Beliau kemudiannya telah
dibunuh oleh British dan mayatnya diarak di Pasir Putih dan Kota Bharu serta
digantung di Padang Merdeka selama beberapa ketika sebelum dikebumikan di Pasir
Pekan.4 Tindakan British terhadap mayat Tok Janggut ini merupakan satu
penghinaan besar yang telah dilakukan oleh British ke atas umat Islam. Namun
demikian, ia bermaksud untuk memberikan pengajaran kepada orang Melayu supaya
tidak menentang mereka.
Pada umumnya, dari segi gerakan-gerakan nasionalisme awal
dalam bentuk bersenjata ini dapat di lihat sebagai berbentuk menyeluruh, iaitu
berlaku di hampir kebanyakan negeri di Tanah Melayu dan juga di Sabah. Daripada
segi motif pemberontakan, kita dapat rumuskan bahawa hampir kesemuanya
mempunyai persamaan, iaitu bertujuan untuk menghalau penjajah dan mengembalikan
nilai-nilai murni dalam kehidupan lama serta menegakkan kedaulatan dan kemerdekaan
negara.
Walaupun gerakan nasionalisme peringkat awal yang berbentuk
gerakan bersenjata, namun hampir kesemuanya telah gagal mencapai matlamat
perjuangan. Tahukah anda mengapakan gerakan-gerakan ini gagal mencapai
matlamatnya?
Kegagalan gerakan-gerakan ini adalah kerana tidak wujud
jaringan yang kukuh di kalangan penduduk di Tanah Melayu dalam menentang
penjajah. Secara umumnya, gerakan ini hanya berbentuk setempat dan tidak
menampakkan satu bentuk gerakan massa. Selain itu, ia juga hanya berbentuk
sementara dan bergerak secara kecil-kecilan, serta boleh dikategorikan sebagai
gerakan tani sahaja.
Sementara itu, dalam masa yang sama, penyatuan dari segi
semangat kebangsaan di kalangan penduduk di Tanah Melayu pada akhir tahun
1890-an dan awal tahun 1900-an sukar di laksanakan kerana tidak wujud perpaduan
dan rasa kekitaan di kalangan penduduk. Menurut J.M. Gullick, penduduk Tanah
Melayu yang tinggal di negeri-negeri berlainan masing-masing mempunyai perasaan
benci-membenci dan curiga-mencurigai antara satu sama lain. Contohnya orang
Perak benci dan cemburu terhadap orang luar Perak, manakala orang Selangor
menganggap orang Kedah yang menetap di Selangor sebagai hina dan asing.
Sementara itu orang Pahang tidak suka terhadap polis-polis yang bukan dari
negeri mereka.5
SEMANGAT NASIONALISME BUKAN BERSENJATA
Semangat kebangsaan bukan bersenjata lebih berupa semangat
kebangsaan yang digerakkan oleh tokoh-tokoh intelektual tempatan yang berusaha
membawa perubahan pemikiran dalam masyarakat. Selain itu, ia juga meliputi
perkembangan pertubuhan-pertubuhan
Melayu yang bersifat bukan politik, separa politik dan yang bersifat
politik. Perkembangan nasionalisme ini juga lebih disebabkan oleh pendedahan
dan peluang-peluang yang diperoleh oleh masyarakat terhadap ilmu pengetahuan
dan pengalaman mereka terhadap perkembangan politik luar negeri. Ia
dikategorikan sebagai nasionalisme bukan bersenjata kerana pendekatan yang
digunakan oleh para tokoh pada masa tersebut adalah secara ilmuan iaitu
menggunakan media massa, madrasah-madrasah juga sekolah-sekolah dan pusat-pusat
pengajian. Mereka juga banyak melahirkan cita-cita mengenai pembaharuan,
aspirasi ke arah kemajuan ekonomi, politik dan sosial melalui tulisan-tulisan
dan pandangan mereka yang dimuatkan dalam akhbar-akhbar dan majalah zaman itu.
Nasionalisme bukan bersenjata ini juga turut meliputi
perkembangan pertubuhan-pertubuhan yang mempunyai kaitan langsung dengan
kaum-kaum bukan Melayu, khususnya Cina dan India sama ada yang bersifat bukan
politik mahupun politik. Corak dan perkembangan nasionalisme di kalangan mereka
juga sama dengan perkembangan nasionalisme di kalangan penduduk peribumi.
Golongan Agama
Kesedaran nasionalisme Melayu moden di Tanah Melayu mempunyai hubungan yang rapat dengan gerakan
pembaharuan ataupun islah Islam yang sedang berkembang di Asia Barat pada masa
itu. Gerakan ini dipelopori oleh tokoh-tokoh seperti Syed Jamaluddin
Al-Afghani, Syeikh Muhammad Abduh, dan Rashid Ridha. Idea pembaharuan mereka
banyak dimuatkan dalam media massa seperti majalah-majalah yang diterbitkan oleh mereka iaitu antara lainnya
ialah Al-Manar dan Al-Urwatuk Wuthqa.
Gagasan pembaharuan yang diutarakan oleh mereka telah
berjaya mempengaruhi sebilangan besar pelajar-pelajar Melayu dari Tanah Melayu
yang melanjutkan pengajian mereka di Timur Tengah seperti di Universiti
Al-Azhar. Mereka telah menubuhkan persatuan kebajikan yang dinamakan Al Jamiah Al Khariah yang
berperanan menjaga kebajikan pelajar-pelajar dan menyatukan mereka. Selain itu,
pelajar-pelajar tersebut telah menerbitkan akhbar Seruan Azhar dengan kerjasama
daripada pelajar-pelajar Islam dari Indonesia. Mereka juga telah membentuk
sebuah persatuan, iaitu Perkumpulan Pemuda Indonesia-Malaya (PERPINDO) bagi dijadikan
landasan utama dalam menyalurkan idea-idea mereka. Kerjasama yang diwujudkan
antara pelajar dari kedua-dua buah negara ini didorong oleh persamaan-persamaan
yang wujud dalam sejarah negara dan perjuangan bangsa Melayu di Tanah Melayu
dan Indonesia. Selain itu, persamaan dari segi rumpun bangsa, agama dan bahasa
serta keturunan juga telah mengeratkan
hubungan sesama pelajar.
Idea reformasi (islah) yang sedang berkembang di Asia Barat
itu telah dibawa ke Tanah Melayu oleh para pelajar lepasan universiti di Timur
Tengah seperti Syeikh Mohd Tahir Jalaluddin, Haji Abas Mohammad Taha, dan Syed
Syeikh Al-Hadi. Tokoh-tokoh ini merupakan individu yang memainkan peranan yang
sangat besar dalam pergerakan nasionalisme pada zaman tersebut. Pusat
pergerakan mereka ialah di Singapura, Pulau Pinang, dan beberapa tempat lagi.
Mereka bertugas sebagai guru agama, mubaligh, pengarang, dan juga peniaga.
Pembaharuan yang disarankan oleh golongan islah ini banyak
dimuatkan dalam akhbar-akhbar dan majalah yang diterbitkan oleh mereka. Antara
majalah dan akhbar yang telah diterbitkan ialah Majalah Al-Iman (1906) dan
Al-Ikhwan (1926) di Singapura, manakala di Pulau Pinang pula mereka menerbitkan
akhbar Idaran Zaman (1925) dan akhbar Saudara (1928). Akhbar dan majalah ini
antara lainnya memuatkan pandangan-pandangan golongan reformis terhadap
perlunya bangsa Melayu bangkit seiring dengan bangsa lain untuk sama-sama
bersaing mengejar kemajuan.
Di samping itu, mereka juga menanamkan cita-cita untuk
membawa bangsa Melayu dalam persaingan dengan bangsa-bangsa lain untuk
sama-sama dikenali. Contohnya dalam akhbar Chahaya Pulau Pinang menyatakan,
antara tujuan penerbitannya ialah
“…bagi kita Melayu ini mencari kepandaian dan perkhabaran yang baik-baik
seperti orang yang di bahagian atas angin itu; oleh itu, telah dikeluarkan
akhbar yang beriwayatkan perkhabaran yang di bahagian atas angin dan di bawah angin supaya hidup nama Melayu
ini di dalam dunia…”6
Mereka juga telah menggunakan media sebagai alat untuk
mengkritik bangsa Melayu yang masih mengamalkan adat-adat lama yang disifatkan
sebagai kolot serta bertentangan dengan ajaran Islam. Menurut akhbar tersebut,
telah tiba masanya bagi orang-orang Melayu untuk mengorak langkah ke arah
sesuatu yang lebih berani untuk mendapatkan kemajuan. Mereka telah mengambil
contoh bagaimana tindakan Jepun yang telah menyerang China yang di lihat
sebagai perjuangan yang cukup berani kerana China jauh lebih besar dan kuat
berbanding dengan Jepun.
Golongan reformis yang dikenali sebagai Kaum Muda, muncul
sebagai tenaga sosial yang baru yang kemudiannya telah menyebabkan berlakunya
pertentangan nilai di antara mereka dengan golongan yang sedia ada dalam
masyarakat Melayu pada masa itu, iaitu Kaum Tua. Kaum Tua merupakan pemimpin
pendapat bagi masyarakat Melayu pada masa tersebut. Dalam konteks perbezaan
pandangan, Kaum Muda di lihat sebagai golongan anti-establishment dan
membawakan gerakan pembaharuan Islam. Mereka menentang pandangan dan pendapat
yang dibawakan oleh Kaum Tua. Kaum Muda telah menjadikan madrasah-madrasah
sebagai pusat kegiatan mereka, manakala Kaum Tua telah menjadikan pondok sebagai institusi mereka
Pada umumnya, golongan reformis Islam terdiri daripada
golongan yang tidak puas hati dengan keadaan masyarakat Islam pada masa itu.
Bagi mereka dalam perlumbaan dengan tamadun Barat, penganut Islam telah jauh
ketinggalan. Implikasinya, kebudayaan Islam dianggap sebagai tidak mengikut
arus perubahan zaman terutama apabila menghadapi gelombang tamadun Barat.
Mereka juga berpandangan bahawa Islam bukanlah faktor yang telah melemahkan
umat Islam tetapi mereka sendiri tidak mengamalkan ajaran Islam dengan betul
sebagaimana yang terkandung dalam al-Quran dan hadis.
Menurut W.R. Roff, kebangkitan kesedaran diri
(self-consciousness) dan ketegasan diri (self-assertiveness) pada dekad-dekad
terakhir sebelum Perang Dunia Kedua lebih diakibatkan oleh ancaman-ancaman
terhadap hak dan kepentingan orang Melayu dan juga faktor-faktor ekonomi.
Selain itu, kelahiran gerakan ini juga berkait rapat dengan kebimbangan
terhadap arus sekularisme dan imperialisme Barat yang sedang melanda Tanah
Melayu khususnya dan di seluruh dunia amnya. Walau bagaimanapun, terdapat
banyak perkara yang berkait dengan idea-idea dan unsur-unsur yang telah berjaya
memajukan Barat dan selaras dengan ajaran Islam yang wajar dicontohi. Menurut
Roff, dalam perspektif ini Kaum Muda adalah penghubung antara
pure-tradisionalisme dan pure-sekularism.7
Dalam persoalan memartabatkan bangsa Melayu, Kaum Muda
melihat ilmu sains dan sistem pendidikan Barat lebih efisien untuk kehidupan
moden berbanding dengan sekolah-sekolah pondok yang dipelopori oleh Kaum Tua.
Pada umumnya juga sekolah-sekolah pondok tradisional kebanyakannya menumpukan perhatian kepada
pembelajaran dan pengajaran yang bersifat penghafalan dan pengucapan
semata-mata dan tidak bersifat aplikasi. Sebagai satu platform terhadap
usaha-usaha dan cita-cita mereka dalam memajukan masyarakat Melayu pada masa
itu, Kaum Muda telah menubuhkan Pertubuhan Melayo-Muslim dan mengasaskan lebih
banyak sekolah-sekolah moden yang dikenali sebagai madrasah bagi menandingi
sekolah-sekolah aliran Inggeris. Beberapa tahun selepas itu madrasah telah
menjadi begitu popular sehingga sebahagian daripada sekolah-sekolah pondok
telah menukar nama mereka kepada madrasah.
Dari segi kurikulum, madrasah telah memperuntukkan mata
pelajaran seperti Bahasa Inggeris, asas-asas matematik dan mata pelajaran
mantik (logik) serta mata pelajaran ekonomi dan perdagangan. Pembaharuan dari
segi kurikulum yang diadakan dalam sistem pendidikan yang diajar di
madrasah-madrasah pada masa itu
bertujuan untuk menyaingi sistem pendidikan di sekolah-sekolah aliran Inggeris.
Di sekolah Inggeris, tidak ada mata pelajaran ekonomi dan perdagangan tetapi
terdapat mata pelajaran simpan kira.
Sebuah sekolah agama yang agak mendahului zaman pada masa tersebut ialah Sekolah Al-Diniah di
Kampung Lalang, Sungai Rengas, Perak yang di asaskan pada tahun 1924. Ia telah diasaskan oleh
Syeikh Al-Junid yang berasal dari Sumatera. Di sekolah ini, murid-murid
didedahkan dengan mata pelajaran perdagangan bukan sahaja dari segi teori
tetapi juga dari segi praktikal. Sehubungan dengan itu, murid-murid telah
diberikan pendedahan tentang selok-belok perniagaan dengan mengadakan amali di
kedai-kedai menjual getah dan kedai-kedai runcit. Apa yang lebih menarik lagi,
madrasah ini juga telah mengadakan inisiatif ke arah melahirkan
pengusaha-pengusaha Muslim dengan mengeluarkan barangan harian seperti kicap
dan sabun.8 Sementara itu pada tahun 1929, Haji Wan Mahmud bin Haji Wan Daud
iaitu salah seorang pengasas Madrasah Muhammadiah di Kota Bharu telah menulis
buku Siasah Perniagaan. Ia merupakan tulisan yang pertama dalam bidang
perdagangan yang ditulis dalam bahasa Melayu.9
Isu kemelesetan ekonomi yang sedang dialami oleh kebanyakan
negara di dunia pada masa itu juga telah mendorong para pejuang nasionalis
Melayu untuk turut menekankan objektif perjuangan untuk memperbaiki kedudukan
ekonomi orang Melayu. Perjuangan pada peringkat ini juga banyak menggunakan
akhbar sebagai medium dalam menyampaikan idea-idea semangat kebangsaan dan
seruan ke arah kemajuan serta pembangunan. Antaranya ialah akhbar Idaran Zaman
yang pada masa itu dipimpin oleh Muhammad Yunus Abdul Hamid, iaitu kawan rapat
kepada Syed Syeikh Al-Hadi. Antara perkara yang sering menjadi pokok
perbincangan dalam akhbar ini ialah mengenai sikap masyarakat Melayu yang
dikatakan tidak mahu berusaha dan lambat berubah. Selain itu, penulis juga
mengkritik sikap masyarakat Melayu pada masa itu yang tidak mahu merebut
peluang-peluang yang ada di negara sendiri.
Golongan Menengah Melayu
MPSI yang telah ditubuhkan pada tahun 1922, merupakan
institusi terulung atau institusi induk
dalam melahirkan pemikir-pemikir Melayu yang kemudiannya merupakan pelopor
kepada gerakan kebangsaan tanah air. Tokoh-tokoh lepasan MPSI seperti Harun
Amminurashid, Abdul Hadi Husin, Ibrahim Yaakub, Abdul Ghafar Baba, Senu Ab.
Rahman, Syed Nasir, Pak Sako, Buyong Adil, dan ramai lagi pelatih-pelatih
perguruan di maktab ini merupakan mereka yang mempunyai kesedaran yang cukup
tinggi mengenai nasib dan masa depan bangsa dan tanah air.
Guru-guru dari MPSI telah mendapat banyak idea perjuangan
daripada perkembangan semangat kebangsaan yang berlaku di Indonesia—sedang menentang
penjajahan Belanda. Majalah-majalah dan buku-buku terbitan Indonesia menjadi
bahan bacaan utama mereka. Perjuangan tokoh-tokoh pertubuhan Indonesia seperti
Boedi Utomo, Sarekat Islam, Partai Komunis Indonesia, Muhammadiah, Partai
Nasional Indonesia, dan lain-lain telah mempengaruhi pemikiran mereka.
Perjuangan rakyat Indonesia dalam menentang kuasa penjajah telah memberikan
ilham kepada mereka untuk bangkit menentang British di Tanah Melayu.
Bagi mengembeleng tenaga ke arah pembentukan semangat kebangsaan
yang lebih menyeluruh dan mantap, tokoh-tokoh MPSI seperti Zainal Abidin Ahmad,
Buyong Adil, Ibrahim Yaakub dan lain-lain lagi telah menubuhkan dua buah
persatuan, iaitu
(i)
Ikatan Pemuda Semenanjung (1929)
(ii) Ikatan Semenanjung
Borneo (1930)
Ikatan Semenanjung Borneo dan Ikatan Pemuda Pelajar
ditubuhkan secara sulit dan bekerjasama dengan beberapa pertubuhan politik
Indonesia seperti Partai Nasional Indonesia yang dipimpin oleh Sukarno.
Walaupun MPSI pada masa itu berada di bawah pentadbiran
pengetua O.T. Dussek, seorang pegawai British, tetapi beliau banyak memberikan
dorongan kepada pelajar-pelajar mengenai kepentingan kemajuan dan pendidikan.
Sehubungan dengan kesedaran dan rasa prihatinnya terhadap kemunduran bangsa
Melayu pada masa itu. Beliau juga telah memberikan kelonggaran kepada guru-guru
di maktab untuk mengembangkan idea-idea politik. Sehubungan itu semangat
kebangsaan di kalangan pelatih-pelatih perguruan Melayu ini telah berkembang
dengan pesatnya.
Sikap O.T. Dussek itu didorong oleh hubungan peribadi yang
rapat beliau dengan guru-guru di maktab tersebut. Selain itu, beliau sangat
berminat dan cenderung terhadap kebudayaan dan bahasa Melayu. Minat dan
kecenderungan ini timbul sejak O.T. Dussek mula berkhidmat sebagai pegawai
kolonial British di negara ini. Beliau juga sangat menyedari tentang kemunduran
yang dialami oleh penduduk Melayu terutamanya dalam pendidikan. Faktor-faktor
ini menyebabkan timbul simpati beliau terhadap cabaran-cabaran yang terpaksa
dihadapi oleh bangsa Melayu.
Namun begitu, perkembangan gerakan nasionalisme di MPSI
tidak berkekalan apabila kerajaan British bertindak menempatkan tokoh-tokoh
pendidik muda ke kawasan yang berlainan dan sukar untuk berhubung antara satu
sama lain. Langkah ini merupakan antara strategi penjajah yang bimbangkan
perkembangan semangat kebangsaan akan terus merebak di kalangan cerdik pandai
Melayu itu dan seterusnya dapat mempengaruhi rakyat. Ini jelas apabila pada
tahun 1927, Abdul Hadi Hasan telah ditukarkan ke Kelantan dan diberikan jawatan
sebagai Nazir. Pada tahun 1936, O.T. Dussek telah dipencenkan dan kembali ke
England, manakala pada tahun 1939, Harun Aminurrashid telah dinaikkan pangkat
sebagai Pengarah Pelajaran Melayu dan ditugaskan ke Brunei.10
Tokoh-tokoh MPSI telah menggunakan media massa iaitu
akhbar-akhbar seperti Warta Malaya dan Majlis untuk menyebarkan semangat
nasionalisme di kalangan rakyat. Pada tahun 1938, mereka telah menubuhkan
sebuah parti politik Melayu yang pertama, iaitu Kesatuan Melayu Muda (KMM) yang
diasaskan oleh Ibrahim Yaakub. Oleh kerana parti ini merupakan parti yang agak
kuat menentang penjajah dan enggan bekerjasama dengan Inggeris, ia dilabelkan
sebagai radikal oleh kerajaan British dan dianggap sebagai parti berhaluan kiri.
Antara agenda besar yang diperjuangkan oleh KMM ialah menuntut kemerdekaan dari
Inggeris dan menubuhkan Kesatuan Malaya Raya, iaitu menggabungkan Tanah Melayu
dengan Indonesia.
Mereka terus mengadakan usaha-usaha bagi menguatkan lagi
perpaduan dan mempertingkatkan kesedaran semangat kebangsaan di kalangan orang
Melayu. Pada bulan Ogos 1939, semua persatuan Melayu telah mengadakan Kongres
Melayu di Kuala Lumpur Hasil daripada kongres ini telah melahirkan sebuah
persatuan Melayu yang bersifat kebangsaan iaitu Persatuan Melayu SeMalaya. Ia
merupakan langkah pertama dalam menyatukan semua orang Melayu.
Dalam masa dua tahun, KMM telah berkembang dengan begitu
pesat dan banyak cawangannya ditubuhkan di seluruh Tanah Melayu. Keadaan ini
telah menimbulkan kebimbangan di pihak kerajaan British. Akibatnya, KMM telah
diharamkan oleh pihak British pada tahun 1940. Selain itu, British juga
mengesyaki bahawa ahli-ahli KMM telah bekerjasama dengan Jepun. Sehubungan itu
juga pemimpin utama KMM seperti Ibrahim Yaakub dan 150 ahli KMM yang lain telah
ditangkap dan KMM di labelkan sebagai parti radikal oleh pihak berkuasa
British.
Selain MPSI, Kolej Melayu Kuala Kangsar (MCKK) yang telah
ditubuhkan pada tahun 1905 juga merupakan sebuah institusi pendidikan yang
turut memainkan peranan besar dalam perkembangan semangat nasionalisme di Tanah
Melayu. Maktab ini dibina khusus bagi menempatkan anak-anak pembesar-pembesar
Melayu di negara ini bagi menerima pendidikan. Ia telah mengambil contoh sebuah sekolah lelaki yang terkenal di
England iaitu Sekolah Eton. Tujuan utama penubuhan maktab ini ialah sebagai
sebuah pusat untuk memberikan latihan kepada anak-anak golongan bangsawan
Melayu yang berjaya dalam pelajaran bagi mengisi jawatan-jawatan penting dalam
pentadbiran Inggeris.
Selain melahirkan tenaga birokrat Melayu yang akan
melaksanakan dasar-dasar British, MCKK juga merupakan simbol kebanggaan bagi
mereka yang menuntut di sini. Sebagai sebuah institusi pengajian yang bersifat
elit, ia telah menjadi tumpuan dan simbol status bagi pembesar-pembesar Melayu.
Dalam masa yang sama maktab ini telah berkembang dengan baik dan telah mencapai
hasrat pihak British dalam mendapatkan
tenaga pelapis Melayu bagi mengisi jawatan-jawatan tinggi dalam
pentadbiran Inggeris di negara ini. Sementara itu, pihak penjajah Inggeris pula lebih cenderung
untuk bekerjasama dengan mereka yang di
lihat oleh Inggeris sebagai mempunyai pendirian politik beraliran sederhana. Antara
tokoh penting yang mendapat pendidikan di MCKK ialah Dato’ Onn Ja’afar, Raja
Chulan Raja Abdullah dan Muhammad Eunos Abdullah. Kumpulan ini merupakan
golongan yang menyokong British dan mempunyai arah pemikiran yang lebih terbuka
dan di lihat oleh British sebagai lebih liberal, agak sederhana dan boleh dibawa berunding.
Walaupun pergerakan mereka bersifat lebih pro kepada
British, namun mereka turut mengemukakan banyak tuntutan terhadap kerajaan
British mengenai beberapa perkara penting yang berkait dengan nasib dan masa
depan masyarakat Melayu. Antara tuntutan mereka ialah menyarankan pihak
Inggeris supaya mengambil lebih banyak langkah untuk memperbaiki taraf hidup
orang Melayu, memberikan peluang pekerjaan yang lebih banyak kepada orang
Melayu di dalam jabatan-jabatan kerajaan juga melanjutkan pelajaran ke
universiti-universiti termasuk ke Oxford dan Cambrigde. Selain itu, kumpulan
cerdik pandai Melayu ini juga turut mengemukakan kritikan kepada pihak penjajah
mengenai kemasukan masyarakat imigran secara berleluasa ke Tanah Melayu.
Bantahan ini adalah didorong oleh kesedaran bahawa keadaan ini akan mengancam
peluang-peluang yang sepatutnya dikecapi oleh orang Melayu. Kritikan-kritikan
terhadap pihak berkuasa pada masa ini disalurkan melalui akhbar-akhbar seperti
Warta Malaya.11
Pada tahun 1926, Kesatuan Melayu Singapura (KMS) iaitu
sebuah pertubuhan yang agak bersifat politik telah ditubuhkan oleh Eunos
Abdullah. KMS bertujuan membimbing
masyarakat Melayu Singapura untuk memajukan diri dalam lapangan politik,
ekonomi, pendidikan, dan kemasyarakatan. Tahun-tahun berikutnya terutamanya
dalam lingkungan 1930-an, memperlihatkan penubuhan beberapa parti politik
Melayu yang bersifat kenegerian. Pada tahun 1935, Kesatuan Melayu Selangor yang
diasaskan oleh Raja Sir Uda dan Tengku Ismail telah ditubuhkan. Negeri-negeri
lain seperti Pahang, Perak, Negeri Sembilan, dan lain-lain masing-masing
menubuhkan parti politik. Namun demikian, sifat parti-parti politik yang wujud
pada masa ini masih kurang jelas dan lebih menunjukkan satu pertubuhan yang
bersifat elit dari segi keanggotaannya dan tidak menyeluruh.
Sebuah pertubuhan yang bersifat kebangsaan yang
julung-julung kalinya telah ditubuhkan ialah Persatuan Sahabat Pena. Pada tahun
1939, Persatuan Sahabat Pena telah menganjurkan satu kongres di Singapura bagi
mengumpulkan seluruh tenaga politik Melayu. Beberapa persidangan susulan telah
diadakan pada tahun-tahun yang berikutnya, namun cita-cita ke arah kewujudan
satu kesatuan yang lebih mantap tidak berjaya dilaksanakan berikutan dengan
serangan Jepun ke atas Tanah Melayu pada tahun 1941. Perkembangan setakat ini
menunjukkan bahawa nasionalisme yang diperjuangkan oleh golongan atasan Melayu
lebih bersifat sederhana dan mendapat perhatian dan sokongan dari pihak
penjajah berbanding dengan perjuangan yang dibawakan oleh kumpulan berhaluan
kiri seperti KMM.
Pada keseluruhannya, perkembangan nasionalisme sebelum
Perang Dunia Kedua memperlihatkan tiga aliran yang paling dominan, iaitu
1.
Kumpulan yang berorientasikan gagasan pembaharuan Islam—dipelopori oleh
kumpulan yang boleh dikelompokkan sebagai
kumpulan elit agama.
2.
Golongan menengah Melayu berlatarbelakangkan pendidikan Melayu—membawa
pemikiran politik yang agak radikal.
3.
Golongan atasan yang berpendidikan Inggeris—mempelopori gerakan politik
yang berhaluan sederhana.
Secara umumnya, boleh dikatakan bahawa semangat kebangsaan
pada peringkat ini adalah bersifat Pan-Malayan. Ia adalah satu pertubuhan yang
mampu melengkapi orang-orang Melayu
bagi mengharungi dunia moden.
PERKEMBANGAN NASIONALISME DI ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN
Pendudukan Jepun selama lebih tiga tahun (1942-1945) telah
meninggalkan banyak kesan ke atas kehidupan masyarakat di Tanah Melayu. Layanan
berbeza-beza yang diberikan kepada kaum-kaum di negara ini telah melahirkan
bentuk semangat nasionalisme yang berbeza di kalangan mereka. Bagi orang-orang
Melayu, era pendudukan Jepun telah memberikan erti yang besar dalam
perkembangan semangat kebangsaan. Dalam erti kata lain, pendudukan Jepun telah
menyuburkan kesedaran orang Melayu dalam perkara ini. Faktor utama yang
mendorong kepada perkembangan ini ialah
langkah Jepun yang telah memberikan peluang kepada anak-anak Melayu menceburi
dalam bidang pentadbiran telah memberikan keyakinan kepada mereka mengenai
keupayaan untuk mentadbir tanah air sendiri. Peluang-peluang ini merupakan
perkara yang tidak mereka perolehi semasa pemerintahan Inggeris dahulu.12
Di samping itu juga, kemenangan Jepun dalam Perang Pasifik
telah menjatuhkan imej British sebagai sebuah kuasa besar dan empayar Barat di
rantau ini. Perkara ini menjadi satu propoganda yang begitu hebat dalam
meniupkan semangat kebangsaan di kalangan rakyat pada ketika itu.
Berikutan dengan pendudukan Jepun, ahli-ahli KMM yang telah
ditahan oleh British telah dibebaskan.
KMM berperanan besar dalam membantu Jepun bagi mendapatkan maklumat mengenai
Tanah Melayu sebelum kemasukan mereka ke negara ini. Ibrahim Yaakub kemudiannya
telah dilantik sebagai ketua KMM dan diberikan jawatan penting dalam
pentadbiran.
Konsep Melayu Raya iaitu cuba menggabungkan Tanah Melayu
dengan Indonesia yang diperjuangkan oleh KMM juga telah menimbulkan kebimbangan
pihak Jepun. Memandangkan kepada tuntutan pengabungan dan kemerdekaan Tanah
Melayu dengan Indonesia begitu kuat dan mengetahui hubungan KMM dengan Malayan
People Anti-Japanase Army (MPAJA), Jepun telah bertindak mengharamkan KMM.
Tindakan ini sangat mengecewakan pejuang-pejuang Melayu yang selama ini kagum
dan menyokong Jepun. Ia juga sebenarnya telah menampakkan niat Jepun yang
sebenarnya bahawa mereka tidak jujur
terhadap orang-orang Melayu yang menyokong mereka selama ini. Pejuang Melayu
pada masa itu juga mula sedar bahawa mereka tersilap langkah kerana penyokong
Jepun.
Perkembangan semangat kebangsaan kaum Cina dan India sebelum
perang lebih banyak tertumpu kepada suasana politik di tanah asal mereka. Bagi
masyarakat Cina, perkembangan faham komunis di negara China telah turut
mencorakkan arah semangat kebangsaan mereka di negara ini. Namun demikian, pada
peringkat awal mereka kurang berminat untuk bergiat cergas dalam perkembangan
politik tempatan ketika itu kerana motif
utama penghijrahan mereka ke negara ini ialah atas kepentingan ekonomi. Selain
itu, kumpulan imigran ini tidak bercadang untuk menetap di Tanah Melayu.
Namun demikian, perkembangan politik masyarakat Cina
memperlihatkan minat mereka terhadap faham komunis semakin meluas. Fenomena ini
disebabkan oleh hubungan yang kuat di antara mereka dengan negara asal mereka
iaitu China. Ini telah mendatang kesulitan kepada pentadbiran British apabila
mereka enggan patuh kepada institusi tempatan dengan menubuhkan kongsi-kongsi
gelap dan parti-parti politik seperti Kuomintang dan Parti Komunis yang
sealiran dengan perkembangan politik di China sendiri.
Tokoh yang memainkan peranan penting dan bertanggungjawab
dalam menapakkan kegiatan komunis di Tanah melayu ialah Alimin, iaitu seorang
pemimpin komunis Indonesia. Beliau telah singgah di Singapura dalam
perjalanannya ke Canton bagi menghadiri Persidangan Buruh Seluruh Pasifik pada
tahun 1924.13 Beberapa tahun selepas dari peristiwa ini pergerakan komunis
telah berjaya melatih penduduk tempatan
sebagai kader-kader komunis.
Fahaman komunis di Tanah Melayu telah terbentuk hasil
daripada pengaruh secara langsung dari Parti Komunis China (Communist Party of
China – CPC) dan mendapat arahan dari Biro Komunis Antarabangsa Bagi Timur Jauh
(Comintern). Fahaman komunis di Tanah Melayu bergerak selari dengan Parti Komunis China. Ia bermula sejak tahun
1923 dan disebarkan di sekolah-sekolah Cina di Tanah Melayu. Mulai tahun 1926, usaha-usaha untuk menyusun
organisasi komunis telah dijalankan oleh masyarakat Cina di Tanah Melayu.
Peranan ini dimainkan oleh Main School (Sekolah Utama) yang ditubuhkan di
sekitar tahun-tahun 1926 hingga 1927—merupakan badan eksekutif terpenting dalam
perkembangan ideologi komunis di Tanah Melayu.
Sambutan yang diberikan oleh masyarakat Cina terhadap
ideologi komunis antara lain menunjukkan
semangat kenegerian mereka terhadap negara asal iaitu China. Pada bulan
Mac 1930, Parti Komunis Malaya telah ditubuhkan hasil gabungan daripada dua
pertubuhan Cina yang terkenal di Tanah Melayu,
iaitu Parti Komunis Nanyang dan Kesatuan Sekerja Nanyang (Nanyang
General Labour Union). Sehubungan itu, perkembangan parti komunis di Tanah Melayu telah
dikendalikan secara langsung oleh
Comintern dan bukan lagi oleh China.14
Sokongan yang kuat yang diberikan oleh masyarakat Cina
terhadap PKM ialah kerana didorong oleh
rasa tidak puas hati mereka terhadap kerajaan pada masa itu. Dalam soal ini
juga masyarakat Cina sering beranggapan bahawa mereka perlu mendapat peluang
lebih daripada apa yang mereka telah perolehi. Oleh yang demikian, mereka
mengharapkan akan mendapat lebih keutamaan sekiranya PKM memerintah negara ini.
Bagi memperkemaskan lagi
jentera organisasi, pada 30 April
1930, Parti Komunis Malaya (PKM) telah ditubuhkan. Antara cita-cita besar PKM
ialah menegakkan sebuah Kerajaan Republik Soviet Malaya hasil koordinasi
proletar dan petani. PKM kemudiannya telah melancarkan pemberontakan
bersenjata berikutan dengan penolakan British terhadap Perlembagaan
Rakyat yang dikemukakan oleh barisan parti politik kiri yang diwakili oleh All
Malayan Council of Joint Action (AMCJA) dan Pusat Tenaga Rakyat (PUTERA) yang
di dalangi oleh PKM.
Peristiwa Darurat 1948 merupakan titik tolak penting dalam
perkembangan politik masyarakat Cina di Tanah Melayu. Peristiwa itu dan
perkembangan ideologi komunis di Tanah Melayu berkait secara langsung dengan
soal perkauman. Bagi mengatasi masalah ini,
Jawatan Kuasa Perhubungan Kaum telah ditubuhkan. Bagi mengalihkan
tumpuan dan sokongan masyarakat Cina terhadap PKM yang disifatkan sebagai parti
orang Cina, British telah menggalakkan pemimpin-pemimpin Cina menubuhkan parti
politik Cina yang sah. Pada bulan Februari 1949, Malayan Chinese Association
(MCA) telah ditubuhkan dan diketuai oleh Tan Cheng Lock. MCA merupakan sebuah
parti alternatif bagi orang Cina bagi mengurangkan sokongan masyarakat ini
terhadap PKM. Manakala bagi pihak orang Cina pula, ia satu saluran bagi
mengemukakan tuntutan dan kepentingan mereka terhadap British.
Bagi masyarakat India pula, pola perkembangan semangat
nasionalisme mereka juga mirip kepada perkembangan semangat nasionalisme
orang-orang Cina, iaitu mengikut arus dan pergerakan politik di negara asal
mereka iaitu India. Gerakan-gerakan dan perjuangan menuntut kemerdekaan oleh
pemimpin-pemimpin mereka seperti Mahatma Ghandhi telah banyak mempengaruhi
pemikiran masyarakat India di Tanah Melayu terutamanya mereka yang agak berpelajaran.
Semasa pendudukan Jepun di Tanah Melayu mereka telah
menubuhkan Indian National Army (INA) hasil daripada pakatan dan kerjasama Jepun dengan Subhas Chandra
Bose. Pihak Jepun juga telah membenarkan Tanah Melayu dijadikan pusat gerakan
bagi INA.15 Kerjasama ini lebih berupa sokongan kuat Jepun terhadap rakyat
India untuk membebaskan negara mereka daripada penjajahan British. Sehubungan
dengan itu, pihak Jepun telah mengeksploitasi dan memperalatkan pemimpin-pemimpin India untuk bekerjasama dengan
mereka. Subhas Chandra Bose iaitu pemimpin kaum India di Tanah Melayu telah
melaungkan slogan kebebasan untuk semua terutama kepada buruh-buruh yang
tertindas dan menekankan bahawa tujuan utama gerakan INA adalah untuk
membebaskan India daripada penjajahan British. Beliau mencadangkan pemakaian
cogankata “Chalo Delhi” (Pergi ke Delhi) untuk menaikkan semangat nasionalisme
di kalangan buruh India. Bagi mencapai matlamat perjuangan, INA dengan
kerjasama Indian Independence Leagua telah membentuk kerajaan sementara. Di
samping itu, sukarelawan INA telah mencapai jumlah 16,000 orang. Beberapa usaha
lain juga diadakan seperti penubuhan pasukan tentera wanita India iaitu The Rani of Jhenshi.16
Setelah tamat Perang Dunia Kedua, kaum India terus
memperjuangkan kepentingan politik mereka
selari dengan perkembangan politik di India yang sedang menuntut
kemerdekaan dari British. Perjuangan mereka di Tanah Melayu antara lain
bermatlamatkan kemenangan bagi perjuangan kebangsaan di India dan menjaga
kepentingan masyarakat India di Tanah Melayu. Di samping itu, mereka juga turut
bersama-sama memperjuangkan kepentingan politik dengan kaum-kaum lain di negara
ini. Bagi memantapkan lagi perjuangan mereka serta sokongan dan dorongan
daripada pemimpin-pemimpin di India sendiri, pada bulan Ogos 1949, Kongres
India Tanah Melayu atau Malayan Indian Congress (MIC) telah ditubuhkan. John A.
Thivy telah dilantik sebagai Yang
Dipertua Kongres yang pertama.
PENUBUHAN PARTI PERTUBUHAN MELAYU BERSATU (UMNO)
Berbalik kepada perkembangan semangat nasionalisme orang
Melayu, aspirasi untuk mencapai kemerdekaan terus bersemarak apabila British
kembali memerintah Tanah Melayu apabila tamat Perang Dunia Kedua. Penyatuan
seluruh orang Melayu dalam semangat kebangsaan buat pertama kalinya telah
terbentuk berikutan dengan langkah British mengemukakan cadangan Malayan Union
pada tahun 1945.
Walaupun orang Melayu menentang Malayan Union sejak dari
awal lagi namun, pada peringkat permulaannya usaha mereka tidak begitu padu.
Sehubungan itu beberapa pandangan telah dikemukakan dalam akhbar-akhbar supaya
masyarakat Melayu bergabung tenaga agar penentangan tersebut lebih berkesan.
Pada 1 Mac 1946, satu persidangan bagi pertubuhan Melayu telah diadakan di
Kelab Sultan Sulaiman Kampung Baru. Persidangan yang berlangsung selama tiga
hari ini dihadiri oleh semua persatuan
di tanah air termasuklah Persatuan Orang Asli. Wakil-wakil persatuan ke
persidangan ini akhirnya bersetuju menggabungkan semua persatuan ke dalam satu
badan induk yang dinamakan sebagai Kongres Melayu Se-Malaya yang dipengerusikan
oleh Dato’ Onn bin Jaafar. Kongres ini juga telah mengambil kata putus untuk
menubuhkan sebuah parti politik Melayu. Pada 11 Mei 1946, Pertubuhan Kebangsaan
Melayu Bersatu atau ringkasnya PEKEMBAR telah ditubuhkan. Ia dikenali sebagai
UMNO iaitu ringkasan daripada terjemahan pertubuhan tersebut dalam bahasa
Inggeris—United Malays National Organisation.17
KESIMPULAN
Secara keseluruhannya, semangat nasionalisme di Tanah Melayu
agak perlahan berbanding dengan negara-negara lain di Asia Tenggara. Ini kerana
keadaan penduduk di negara ini yang pelbagai bangsa, agama, dan adat resam.
Faktor tersebut telah menyebabkan proses pembentukan dan penyatuan kesedaran
politik lambat berlaku. Dinamika nasionalisme di negara kita bergerak ke arah
yang lebih mantap dan tersusun berikutan dengan wujudnya badan politik seperti
KMM yang mempunyai jaringan yang agak kuat dengan pergerakan nasionalisme luar
negeri. Walaupun KMM telah mendapat sokongan
yang agak besar daripada kalangan cerdik pandai Melayu, namun parti ini
tidak mampu bertahan lama akibat tekanan yang diberikan oleh pihak berkuasa
British. Perkembangan nasionalisma di negara kita memperlihatkan UMNO telah
berjaya menyatukan orang Melayu dan terus kekal berpanjangan hasil daripada bentuk perjuangan mereka yang
lebih sederhana dan sedia bekerjasama dengan Inggeris dan parti-parti bukan
Melayu. Secara umum, dapat disimpulkan bahawa nasionalisme merupakan satu
proses yang perlu dilalui oleh setiap bangsa dalam usaha untuk membentuk dan
memperkukuhkan identiti mereka sebagai sebuah negara dan bangsa yang bebas
merdeka. Perkara ini perlu dihayati untuk membolehkan kita menghargai segala
pergorbanan generasi terdahulu. Kita kini mungkin telah bahagia tetapi kita
sering lupa bagai manakah segala kebahagiaan yang kita nikmati hari ini
bermula.
